"Z troską o dzieci jest tak, jak z uprawianiem ogrodów. Są ogrody angielskie, fantastycznie naturalne. Ogrodnicy robią wszystko, by wesprzeć rośliny i pozwolić im rozwinąć cały naturalny potencjał. Starają się jak najmniej przeszkadzać. Ale są też ogrody francuskie. Ogrodnicy z tej szkoły uważają, że przyrodę najlepiej przycisnąć, wyrównać, geometryzować, dostosować do obowiązującej koncepcji estetycznej"

(Wojciech Eichelberger)

W pracy z dziećmi trzyletnimi należy przede wszystkim liczyć się z dużą wrażliwością ich układu nerwowego. Dzieci trzyletnie łatwo ulegają zmęczeniu, lecz szybko regenerują swe siły. Na krótko tylko potrafią skupić uwagę na jednym przedmiocie. Dlatego też krótkotrwały wysiłek należy przeplatać częstym odpoczyn­kiem. Małe dzieci łatwo tracą poczucie bezpieczeństwa, które jest niezbęd­nym warunkiem równowagi psychicznej, powinno się je więc czujnie obserwować, aby wiedzieć, kiedy potrzebna jest ingerencja - kogo trzeba ośmielić, kogo pocieszyć lub zachęcić do zabawy. Kontakty okolicznościowe nauczycielki z dziećmi występują podczas całego dnia przedszkolnego. Gotowość do dzielenia z dziećmi ich przeżyć, poznawanie dziecięcych zainteresowań, przychodze­nie z pomocą w razie potrzeby, sprawiedliwe rozstrzyganie sporów - wszystko to wychowuje dziecko, zbliża je do wychowawcy i wzmacnia poczucie bezpieczeństwa. Pracę nauczycielki ułatwia naturalna skłonność małego dziecka do naśladownictwa, podatność na sugestię słowa; trzylatek chętnie pod­porządkowuje się wychowawcy stawiającemu wymagania w sposób łagod­ny, choć stanowczy, bez zdenerwowania, które udzielałoby się dziecku i wyzwalało chęć przekory. Kontakty małych dzieci z otoczeniem utrudnia ich mało jeszcze komunikatywna i przeważnie sytuacyjna mowa. Myślenie wchodzi dopiero w fazę konkretno-wyobrażeniową. Małe dzieci chętnie bawią się samotnie lub we dwójkę. Nie potrafią jeszcze bawić się razem, chociaż na ogół chętnie przebywają obok siebie. Próby współdziałania w zabawie mają charakter czysto zewnętrzny (np. sypanie piasku do tego samego wiaderka, zbiorowa zabawa w na­śladowanie jadących samochodów).

Dziecko czteroletnie - w porównaniu z trzyletnim - lepiej orientuje się w otoczeniu. Postępy w rozwoju motorycznym czynią je bardziej sprawnym. Mimo znacznie większej wytrzymałości i umiejętności skupienia uwagi cztero­latek - podobnie jak trzylatek - zdolny jest tylko do krótkotrwałego wysiłku. Dzieci w tym wieku, mając zwiększoną potrzebę ruchu i działania, dążą coraz aktywniej do poznawania otoczenia. Dziecko coraz częściej zadaje pytania, mówi o swoich spostrzeżeniach i przeżyciach, zasób jego słów wzbogaca się. Łatwiej nawiązuje ono społeczne kontakty z dorosłymi i rówieśnikami. Dzieci chętnie skupiają się przy nauczycielce, a jeśli i ona chętnie z nimi rozmawia - darzą zaufaniem. Dzięki nawiązaniu uczuciowej więzi z wychowawcą dziecko jeszcze aktywniej pod jego kierunkiem przyswaja sobie normy współżycia. Zabawę czterolatków cechuje znacznie silniejsza niż u trzylatków tendencja do szukania towarzystwa. Nie są jednak jeszcze zdolne do samodzielnego organizowania zabawy, polegającej na współdziałaniu, mimo że taka właśnie zabawa coraz bardziej je pociąga. Zajęcia w grupie z dziećmi czteroletnimi organizuje się już systematycznie. Dzieci słabiej przystosowane do życia w zespole wymagają indywidualnego potraktowania.

Rozwój dzieci pięcioletnich cechuje szybko wzrastającą aktywność ruchowa, postępujący rozwój umysłowy i motoryczny oraz zwiększającą się rola czynnika świadomości w postępowaniu. Równocześnie rozszerza się krąg zainteresowań dziecka, pogłębianych przez dokładniejsze obser­wacje, dociekanie przyczyn różnych poznawanych faktów i zjawisk. Zwiększa się też możliwość dłuższego skupienia uwagi na jednym temacie. Wynikające stąd konsekwencje dla pracy z dziećmi w tym wieku to zapewnienie odpowiednich warunków zaspokajania ich wzmożonej po­trzeby ruchu i wysiłku fizycznego oraz konieczność wyjścia naprzeciw ich zainteresowaniom poznawczym i potrzebie kontaktów społecznych. W wieku pięciu lat zachodzą duże zmiany w rozwoju społecznym dziecka, nasila się potrzeba współdziałania z rówieśnikami. W pracy wychowawczej nad przyswajaniem dzieciom właściwych norm postępowania coraz szersze zastosowanie znajd uje metoda umów z dziećmi, regulujących ich wzajemne stosunki, ustalających ich prawa i obowiązki. Wady wymowy, które jeszcze u dzieci młodszych mogły być przypisy­wane właściwościom wieku, u pięciolatków zdecydowanie wymagają interwencji stomatologa, laryngologa lub logopedy. W grupie tej wprowadza się już stałe tygodniowe dyżury np. przy nakrywaniu do posiłków. Kontakty okolicznościowe wzbogacają się głównie w związku z ros­nącym zaciekawieniem wiedzą. Zabawa dzieci pięcioletnich wyraża przeżycia i zainteresowania, coraz częściej wybiegające poza tematykę związaną z najbliższym otoczeniem. Zajęcia grupowe z pięciolatkami odbywają się systematycznie dwa razy w ciągu dnia (w budynku lub na powietrzu). Dzieci staja się coraz bardziej zdolne do wykonywania wyznaczonych im zadań, koncentrowania uwagi wokół jednego tematu, wspólnego dla ocalej grupy. Równocześnie wzrastają możliwości ich twórczej ekspresji: ruchowej, słownej, wokalnej i plastycznej

W społeczno-moralnym rozwoju sześciolatka, w stosunku do młod­szych roczników, występują bardzo wyraźne zmiany. Znaczną rolę od­grywa tu czynnik świadomości, duża samodzielność dzieci, rozwój samo­oceny, samokontroli i dążeń perfekcjonistycznych. Prace użyteczne i dyżury pełnione przez dzieci sześcioletnie nabierają obiektywnej wartości. Wzrastają również możliwości samodzielnego organizowania przez dzieci zabaw zespołowych - tematycznych i konstrukcyjnych oraz słownego porozumiewania się w sprawie wspólnych planów. Dzieci w tym wieku przejawiają silną tendencję do wykorzystywania w zabawie posiada­nej wiedzy o świecie. U dzieci sześcioletnich poszerza się bardzo krąg zainteresowań poznawczych, wzrasta chęć obserwacji otoczenia i zdobywania wiedzy. Stosowane metody pracy powinny szerzej uwzględniać treści przy­swajane drogą słowną podczas oglądania ilustracji, które przemawiają do wyobraźni, pobudzają do myślenia, a także wywołują zaciekawienie życiem ludzi w różnych regionach Polski i w innych krajach, nieznaną przyrodą i wytworami techniki. Kontakty okolicznościowe nauczycielki z dziećmi bogacą się o nowe treści. Stawiane przez dzieci pytania dotyczą często różnych dziedzin i są nieraz tak zaskakujące, że trudno jest znaleźć natychmiastową odpowiedź. Dobrze jest wtedy odłożyć sprawę "na jutro", odwołując się do przyniesio­nego albumu czy atlasu lub w obecności dzieci posłużyć się encyklopedią. Czasem należy wyjaśnić dzieciom, że na takie czy inne pytania dokładnie odpowiedzieć mógłby tylko lekarz, inżynier czy inny specjalista. U wielu dzieci sześcioletnich obserwuje się spontaniczne zainteresowa­nie znakami graficznymi, czynne, samodzielne wysiłki, aby je rozpoznać i odczytać - dążenie do zdobycia umiejętności bezpośredniego korzys­tania ze słowa pisanego. Podobnie coraz większe zadowolenie sprawia dzieciom rozwiązywanie prostych zadań matematycznych. W najstarszej grupie prowadzi się w ciągu dnia dwa zajęcia, w sali lub poza terenem przedszkola. Przeciętnie rozwinięte dziecko sześcioletnie różni się od dziecka o rok młodszego dużo większą wytrzymałością fizyczną i bardzo znaczną, zwłaszcza u chłopców, potrzebą ruchu związanego z wysiłkiem przy pokonywaniu trudności. Zaspokojenie tej potrzeby jest jednym z warun­ków utrzymania dyscypliny w grupie.