Jak nauczyciel może zmieniać zachowania uczniów na pozytywne? - Nie naciskać, nie forsować swoich racji, ale wykazać elastyczność, wspólnie szukać przyczyn agresji i pokazać reakcje alternatywne, - okazać szacunek i empatię, - mówić o swoich uczuciach związanych ze sprawą (komunikat typu "ja"): Kiedy Ty ................................................................. (zachowanie) czuję się................................................................... (emocje) ponieważ.................................................................. (skutki) i chciałbym na przyszłość.......................................... (zachowanie pożądane) - dać czas na wyciszenie (uczniowi pobudzonemu, przeszkadzającemu), - zająć czymś (np. dać zadanie do wykonania, jako pilne, - dać czas na "odgadanie się" lub opisanie sytuacji, jeśli trudno o niej mówić (młodsze dzieci wolą rysować), - odegrać zamianę ról uczestników biorących udział w konflikcie (to pozwala poznać różne punkty widzenia, - aktywne słuchanie, - rozpoznawać symptomy stresu, frustracji, lęku, - przewidywać zachowania wywołane stresem, - modelowanie pozytywnych wzorów (gdyż najczęściej agresor wynosi z domu negatywne), - mówienie o agresji z klasą, z agresorem i ofiarą, - praca z grupą - jako strategia wobec agresora: otaczanie ofiary osobami mocnymi, pokazywanie jak najlepszych cech ofiary, - dowartościowanie agresora w innych sytuacjach, wykorzystując jego pozytywne mocne strony, - w silnych emocjach nie rozmawiać z dzieckiem przez rozum, tylko zaakceptować jego przeżycia, aby samo zobaczyło, co się z nim dzieje i samo nauczyło się rozwiązywać problemy (to tak jak z przypadkiem tonącego, którego trzeba ratować, a nie uczyć pływać), Nauczyciel może także wypracować ćwiczenia do wykorzystania na lekcjach, wtedy, kiedy lekcja jest nudna, podjąć interesujące techniki pracy, np. praca w małych grupach, czy w parach, podjąć nośne tematy, czy problemy nurtujące klasę, które czasami są ukryte, ale podskórnie żyją, uczyć na każdej lekcji właściwej komunikacji, korzystać z pomocy pedagoga i uczyć sztuki mediacji i negocjacji oraz asertywności, uczyć pozytywnego myślenia i wiary w siebie: człowiek ze wszystkim może sobie poradzić, tworzyć atmosferę ładu moralnego i społecznego, uczyć odpowiedzialności i wychowywać do wartości, wyraźnie zaznaczając, że życie jest największą wartością samą w sobie. W pracy z dziećmi i młodzieżą najważniejsza jest postawa samego nauczyciela. Nauczyciel musi mieć świadomość, że uczy i wychowuje, wprowadzając nowe treści w życie młodego człowieka, ale nade wszystko wychowuje samym sobą i jak przewodnik i tłumacz wprowadza wychowanka w świat kultury i cywilizacji.
Agresja to zewnętrzne objawienie złości skierowane przeciw określonym osobom lub rzeczom, przynoszące szkodę, przybierające formę ataku, czyli napaści fizycznej lub słownej (Z. Skorny, 1968). Wyrządzone szkody mogą mieć charakter materialny, np. uszkodzenie ciała, zniszczenie jakiegoś przedmiotu, lub moralny, np. poniżenie godności osoby będącej przedmiotem agresji, wzbudzenie w niej poczucia lęku, zagrożenia, poczucia niższości. U dziecka agresywnego występują częste i liczne zmiany agresywne, zaś agresywność jest istotnym składnikiem jego osobowości. Jej subiektywnym odpowiednikiem jest występowanie emocji, gniewu, złości, chęci szkodzenia, dokuczania, wyrządzania przykrości lub zadawania bólu. Agresywność cechuje postawa wrogości przejawiająca się w odniesieniu do osób, z którymi dziecko nawiązuje kontakty społeczne w domu, szkole lub grupie rówieśniczej.
Agresywne zachowanie może przyjąć formę agresji fizycznej lub słownej. Przejawem agresji fizycznej mogą być pojedyncze zachowania, takie jak wszczynanie przez dziecko bójki, uderzenia, kopnięcia lub ukłucie kolegi, szarpanie, podstawianie nogi oraz reakcje mimiczne, np. wykrzywianie się, przedrzeźnianie. Wymienione zachowania to tzw. agresja fizyczna bezpośrednia skierowana na kogoś lub coś.
Drugi typ zachowań agresywnych to tzw. agresja słowna, która przejawia się w inicjowaniu kłótni, złośliwych plotek, pomówień, grożeniu, straszeniu, przezywaniu. Są to bardzo częste zachowania występujące w grupach rówieśniczych. Szkodliwość takich form agresji bywa znacznie większa niż agresji fizycznej, gdyż ranią one godność osoby będącej przedmiotem agresji, narażają ją na ośmieszenie i upokorzenie. Agresją słowną jest również rozpowszechnianie nieprawdziwych informacji o danej osobie: plotkowanie, obmawianie, wydawanie krzywdzących opinii. W środowisku uczniowskim często spotyka się specyficzny typ zachowań zwanych skarżeniem wypływającym nie z troski o przestrzeganie zasad współżycia, lecz mającym na celu zaszkodzenie określonej osobie w nadziei, że spotkają ją przykre konsekwencje. Zachowanie agresywne może przejawiać się również w słownym zachęcaniu innych do agresji, tj. podżeganiu do ataku fizycznego lub słownego. Zachowanie dziecka agresywnego cechuje brak zdyscyplinowania, naruszanie zasad regulaminu szkolnego oraz obowiązujących norm współżycia w danej społeczności. Znaczna ruchliwość, agresywność, skłonność do szybkiego, bardzo impulsywnego reagowania jest źródłem agresywnego zachowania dziecka, które nie potrafi jeszcze kontrolować emocji i nie panuje nad ich wpływem na swoje zachowanie. Niski jest też poziom dojrzałości społecznej, przez co dziecko łatwo popada w konflikty z rówieśnikami.
Rodzaje agresji:
Mówi ona o dwustronnej zależności pomiędzy agresją a frustracją: agresja zawsze jest konsekwencją frustracji, a frustracja zawsze prowadzi do jakichś form agresji. Jedną z przyczyn agresywnego zachowania się dzieci są frustracje powodujące blokadę, czyli brak możności zaspokojenia określonych potrzeb, wywołujące wystąpienie poczucia krzywdy i objawiające się z reguły silnym wzrostem napięcia psychicznego (gniew, złość, wściekłość), a rozładowujące się w zrachowaniach agresywnych. Powstawaniu agresywnego zachowania się dzieci sprzyja zwłaszcza blokada potrzeby uznania społecznego oraz potrzeby samodzielności. Potrzeba uznania społecznego jest zaspokajana przez pozytywne kontakty uczuciowe z bliskimi osobami. U dziecka funkcję tę spełniają przede wszystkim rodzice, jeśli akceptują swoje dziecko, odnoszą się do niego życzliwie, zapewniają mu opiekę i pomoc w trudnych sytuacjach życiowych. Dzieci niemające zapewnionej przez rodziców potrzeby uznania społecznego określa się potocznie mianem „dzieci niekochanych”, dzieci pozbawionych „witaminy miłości” (Z. Skorny, 1968). Dziecko staje się agresywne wskutek blokady potrzeby uznania społecznego. Jest to spowodowane zbyt częstym upominaniem go przez rodziców, wytykaniem mu różnych wad i braków przy równoczesnym stawianiu za przykład osiągających lepsze wyniki w nauce lub wzorowo zachowujących się brata, siostry lub kolegi. Blokada potrzeby samodzielności jest więc spowodowana licznymi zakazami i nakazami pochodzącymi od dorosłych. Nadmierne ograniczenie samodzielności wywołuje u dziecka sprzeciw oraz pobudza je do agresywnego zachowania. Agresja może powstawać także pod wpływem oddziaływania jej modeli, czyli wzorców zachowania występujących w otoczeniu, mimowolnie naśladowanych przez dziecko. Modelem agresywnego zachowania może być matka, ojciec lub inna osoba dorosła, jak również filmowi, telewizyjni czy książkowi bohaterowie. Modele agresywnego zachowania mogą być również zawarte w sposobie bycia kolegów, z którymi dziecko ma kontakty w szkole, na placu zabaw, na ulicy. Jak uważa Z. Skorny (1976), modele wpływają na zachowanie się przede wszystkim wtedy, gdy są nimi osoby znaczące. W tej sytuacji zostaje uruchomiony mechanizm identyfikacji powodujący dążenie do upodobnienia się ubioru, sposobu mówienia lub zachowania się modela. Badania psychologiczne (Sears, Maccoby i Lewin, Bandura i Walters) dowiodły, że większość agresywnych dzieci pochodzi z rodzin, w których jedno lub oboje rodziców to osoby agresywne. Frustrowane dziecko przenosi swoją agresję do szkoły, na swoich kolegów. Podczas gdy bije swojego rówieśnika, realizuje zachowanie modelu agresywnego rodziców. Ranschburg (1980) zwraca uwagę na interesujące zjawisko wykryte w badaniach psychologicznych i pedagogicznych. Otóż stwierdzono, że w pierwszej i drugiej klasie szkoły podstawowej na całym świecie chłopcy mają o wiele więcej trudności z dobrym zachowaniem niż dziewczynki. Autor podaje prawdopodobne wyjaśnienia tego stanu rzeczy. Zauważa mianowicie, że jedną z głównych przyczyn tego zjawiska jest fakt, iż zawsze w klasach początkowych pedagogiem jest kobieta, której zachowanie jest modelem przede wszystkim dla dziewcząt, w znacznie mniejszym stopniu dla chłopców. Jedną z form agresywnego zachowania jest agresja instrumentalna. Kształtuje się ona pod wpływem indywidualnych doświadczeń nabytych przez dziecko. Opierając się na nich, u dziecka wytwarza się przekonanie, że za pośrednictwem agresywnego zachowania można uzyskać różne korzyści osobiste, zrealizować własne cele i pragnienia. Przykładem agresji instrumentalnej jest zachowanie się chłopca, który domaga się od innych dzieci oddania mu posiadanych przez nie pieniędzy, grożąc im pobiciem, zaś w razie oporu z ich strony realizuje swe groźby. Jeśli kilkakrotnie przekona się, że w ten sposób może zdobyć pieniądze, agresywne zachowanie ulega utrwaleniu. Zazwyczaj napastnik atakuje słabsze dzieci, które jest w stanie zmusić do uległości, natomiast unika konfliktów z silniejszymi od niego, których atakowanie nie ma szans powodzenia. Agresja instrumentalna jest wyuczonym sposobem działania powstającym wskutek tolerowania jej przez otoczenie. Powoduje to wytworzenie się przekonania o własnej bezkarności oraz utrwalanie się nawyku osiągania zamierzonych celów za pośrednictwem agresywnego zachowania. Ta forma agresji sprzyja kierowaniu się zasadą „przepychania się łokciami przez życie”, a także powstawaniu kultu siły i przemocy, dążeniu do osobistego sukcesu nawet wtedy, gdy dzieje się to ze szkodą dla innych dzieci lub gdy wyrządza się przez to przykrość rodzicom. Agresywne zachowanie może powstawać na podłożu zachodzących w organizmie zmian chorobowych. Jest ono wtedy jednym z objawów niektórych zaburzeń nerwicowych oraz chorób psychicznych. Agresywność cechuje nieraz dzieci nerwicowe, przejawiające zwiększoną pobudliwość emocjonalną. Dzieci takie z błahych powodów denerwują się, wpadają w gniew, obrażają się na swoich rówieśników lub dorosłych. Tego rodzaju stany emocjonalne, uwarunkowane indywidualnymi właściwościami systemu nerwowego, sprzyjają występowaniu agresji. Do objawów schizofrenii, będącej jedną z psychoz powodujących osłabienie kontaktu z otoczeniem, należą ataki szału przejawiające się w gwałtownym, niekontrolowanym zachowaniu agresywnym.
Przyczyny nieśmiałości
Nieśmiałość u dziecka może mieć różne podłoże. Czasami pewna skłonność do nieśmiałości jest wynikiem wrodzonego temperamentu z jakim nasze dziecko przychodzi na świat. Czyli pewna ostrożność w kontaktach społecznych może wynikać z dużej wrażliwości dziecka, która ujawnia się już w pierwszych latach życia. Pamiętajmy jednak, że podatność temperamentna nie oznacza, że nasze dziecko jest skazane na nieśmiałość i już niewiele można z tym zrobić. Nie tylko predyspozycje genetyczne mają tutaj znaczenie. To czy nasze dziecko, mające skłonność do nieśmiałości, będzie także nieśmiałym dorosłym, zależy od środowiska w jakim się będzie znajdowało i od indywidualnych cech osobowości. Osobowość w odróżnieniu od temperamentu, rozwija się poprzez doświadczenia dziecka. Nieśmiałość może mieć także podłoże sytuacyjne. Jeżeli nasze dziecko różni się w jakimś stopniu od swoich rówieśników – ma dużą wadę wzroku, lub słuchu, często powoduje ona problemy w kontaktach z innymi i nasze dziecko automatycznie staje się bardziej izolowane i może stać się także bardziej zamknięte w sobie. Czasami problem nieśmiałości ma rodzinne podłoże tzn. nieśmiali rodzice mają także nieśmiałe dzieci, co wynika z uczenia się i modelowania pewnych zachowań. Czasami też doświadczanie wielu niepowodzeń, czy to w przedszkolu czy szkole, powoduje, że nasze dziecko zaczyna nie wierzyć w siebie i popada w nieśmiałość. Przyczyny nieśmiałości często nakładają się na siebie sprawiając, że jest to złożony problem. Często bardzo krzywdzące jest nadawanie etykietek „To jest dziecko nieśmiałe”. Jeżeli nasza pociecha słyszy codziennie ze strony otoczenia „on już taki jest”, wierzy w to i nie stara się już podejmować aktywności ukierunkowanej na zmianę siebie. Często także u osób skrajnie nieśmiałych istnieje rozbieżność między tzw. „Ja idealnym” a „Ja realnym”. Oznacza to, że osoby nieśmiałe nakładają na siebie bardzo duże wymagania, których nie są w stanie spełnić. To powoduje dalsze pogłębianie się problemu w dorosłym życiu. Według behawiorystów, nieśmiałość jest wynikiem uczenia się niewłaściwych postaw i zachowań społecznych. Pewne zachowania są wzmacniane negatywnie (doznajemy porażek, kompromitacji) i nasz umysł automatycznie wiąże sytuacje społeczne z czymś dla nas zagrażającym, czego powinniśmy unikać.
Jak objawia się nieśmiałość u dzieci?
Nieśmiałe dzieci są bardziej zahamowane w kontaktach społecznych. Nie nawiązują wielu relacji. W szkole rzadko się zgłaszają, mogą mieć problemy z odpowiedziami ustnymi, na forum klasy, pomimo posiadania zdolności i także przygotowywania się do lekcji w domu. Takie dzieci często unikają walki o swoje, czują się zdominowane przez swoich bardziej aktywnych rówieśników. Mają problem z poczuciem własnej wartości. Pomimo osiąganych sukcesów, bardzo dotkliwie przeżywają każde niepowodzenie. Podczas gdy inne dziecko szybko by zapomniało o doznanej porażce, to jeśli nasze pociecha ma introwertywną naturę, to może bardzo długo rozpamiętywać w sobie krzywdy i niepowodzenia. Dzieci skrajnie nieśmiałe są też bardzo uległe w kontaktach z innymi. Często jest to uległość, która nie pozwala im na uzyskanie szacunku w grupie.
Do czego prowadzi nieśmiałość i zahamowanie w kontaktach społecznych?
Oczywistym skutkiem nieśmiałości jest cierpienie dziecka. Często chciałoby ono lepiej funkcjonować społecznie, ale czuje, że nie potrafi. Ważne, aby z problemem nieśmiałości uczyć się sobie radzić już od najmłodszych lat życia. Wtedy jest największa szansa na to, żeby dziecko nauczyło się większej otwartości w stosunku do innych. Skrajna nieśmiałość bardzo zawęża możliwości rozwoju zdrowych relacji społecznych. Nieśmiałe dziecko, w późniejszych latach życia może osiągać mniej satysfakcji w życiu osobistym i pracy zawodowej, niż wskazywałyby na to jego zdolności i predyspozycje. Dzieje się tak dlatego, że wszelkie sytuacje społeczne stają się dla takich osób znacznie bardziej obciążające niż dla osób, u których problem nieśmiałości nie występuje.
Jak pracować z dzieckiem nieśmiałym?
Dzieci nieśmiałe często nie sprawiają wielu kłopotów wychowawczych. Są posłuszne i uległe. Dlatego ich problemy mogą być długo ignorowane. Przede wszystkim trzeba stwarzać okazję do tego, żeby dziecko uczyło się nowych zachowań społecznych. Zachęcajmy je do kontaktu z innymi, uczmy na własnym przykładzie, że ważne są relacje społeczne. Bądźmy szczerzy w swojej postawie. Pamiętajmy jednak – nic na siłę. Warto zachęcać nasze dziecko do kontaktów, ale nie za wszelką cenę. Jeżeli nasze dziecko będzie się czuło zmuszane do kontaktów z innymi może to przynieść odwrotny skutek od zamierzonego i pogłębiać niechęć wobec nich. Dzieci nieśmiałe często cierpią na brak pewności siebie. Dlatego powinniśmy im pomóc, tą pewność siebie wypracować. Zauważajmy najmniejsze oznaki przełamywania siebie i doceniajmy je. Nie stawiajmy dziecku wygórowanych oczekiwań. Jeżeli z czymś sobie na razie nie radzi, postarajmy się stopniowo zachęcać je do aktywności i nabywania nowych umiejętności. Podkreślajmy pozytywne cechy innych ludzi. Dziecko lub dorosły, którzy są nieśmiali, często postrzegają innych ludzi, jako zagrożenie. Nie wchodzi się w relacje z innymi z lęku przed kompromitacją. Jeżeli będziemy przedstawiać dzieciom innych ludzi, jako źródło pozytywnych emocji, mamy szansę zmienić ich defensywną postawę na postawę bardziej przyjazną. Jeżeli nasze dziecko ma introwertywną naturę, pozwólmy mu także na przebywanie w samotności. Zachęcajmy do rozwoju własnych zainteresowań. Nie można oczekiwać, że skrajnie nieśmiałe dziecko zmieni się od razu w kogoś przebojowego i nie tędy droga. Ważne, żeby zaakceptować naturę naszego dziecka i pomagać mu w rozwoju, a nie na siłę zmieniać jego charakter. Czyli bardziej zachęcajmy i pokazujmy na własnym przykładzie, ze kontakty społeczne są potrzebne i mogą być źródłem pozytywnych przeżyć. Jeżeli nasze dziecko jest nieśmiałe, ale jest szczęśliwe to wszystko jest w porządku. Większy problem pojawia się wtedy, kiedy widzimy, że zahamowanie wyraźnie przeszkadza naszemu dziecku i wtedy trzeba poświęcić więcej czasu na pracę z nim, aby ten problem stopniowo przełamywać. Dzieci obserwują swoich rodziców i przejmują od nich pewne nastawienie społeczne. Jeżeli wyczują, że mamy negatywną postawę do innych, często może to zwiększać ich niechęć wobec ludzi i pogłębiać problem nieśmiałości. Nie chrońmy dzieci też nadmiernie przed porażkami. One także są konieczne, aby dziecko nauczyło się, że nie wszystko zawsze łatwo przychodzi, a w kontaktach społecznych także pojawiają się konflikty.
Pamiętajmy, że praca nad nieśmiałością i budowaniem większej pewności siebie to często długotrwały proces. Jeżeli my lub nasze dzieci, jesteśmy nieśmiali, to nie można oczekiwać, ze kilka sytuacji, w których odnieśliśmy sukcesy społeczne, zmieni diametralnie fakt, że jesteśmy bardziej zamknięci w sobie. Praca nad nieśmiałością to praca ciągła, niemniej jednak warto podejmować wysiłki w celu przełamywania oporów w relacjach społecznych, aby te relacje przynosiły radość i były kapitałem na przyszłość.
Zimbardo, P. G. Nieśmiałość. Wyd. PWN: 2002.
Opracowanie: Patrycja Cichy