Artykuł ten przedstawia metody, formy i sposoby ich realizacji w zakresie "Edukacji przyrodniczej w przedszkolu"
Świat przyrody jest piękny, tajemniczy, fascynujący – częścią tego świata jest także człowiek. Świat ten dostarcza nam pozytywnych emocji, wzruszenia, ciszy, wzbudza zainteresowanie i podziw. Świat odkryty a jednak wciąż odkrywany. O tym, że przyroda ze swym niezwykłym bogactwem barw, zmiennością zjawisk pociąga dziecko i ma na niego wszechwładny wpływ, nie należy nikogo przekonywać. Edukacja przyrodnicza dzieci w wieku przedszkolnym, stwarza możliwość obcowania z nią.
Edukacja przyrodnicza jest częścią wychowania przedszkolnego. Jej celem jest zbliżenie dziecka do przyrody, ukształtowanie właściwego, opiekuńczego stosunku do roślin i zwierząt, doprowadzenie do zrozumienia stanowiska i roli człowieka w przyrodzie. Jednym słowem, kształtowanie postaw proekologicznych oraz szacunku dla otaczającego nas świata. Kształtowanie świadomości ekologicznej dzieci w wieku przedszkolnym jest nie tylko potrzebą, ale także nakazem współczesności. Dlatego edukacja ekologiczna przedszkolaków powinna być jedną z podstawowych i zasadniczych dziedzin edukacji ogólnej.
Termin „ekologia” często mylnie określany jest, jako „ochrona środowiska”. Tymczasem „ekologia” jest nauką o stosunkach między organizmami a otaczającym je środowiskiem. Od najwcześniejszych lat życia człowieka trzeba kształtować jego sposób zachowania i myślenia. Dziecko wychowane w potrzebie kontaktu z przyrodą, nauczone proekologicznego myślenia w okresie dojrzałości będzie w stanie dbać o środowisko. Aby jednak dzieci były przekonane o konieczności ochrony przyrody, szanowały ją i doceniały, muszą ją poznać. Okres przedszkolny jest ważnym etapem życia człowieka, co najlepiej oddają słowa Roberta Fulghuma: „Wszystkiego, co naprawdę trzeba wiedzieć, nauczyłem się w przedszkolu - o tym, jak żyć, co robić, jak postępować, współżyć z innymi, patrzeć, odczuwać, myśleć, marzyć i wyobrażać sobie lepszy świat". Dlatego też rozwijanie zamiłowania do otaczającego nas świata należy rozpocząć już na pierwszym etapie edukacji. Poznawanie przyrody wpływa na ogólny rozwój dziecka. Dostarcza mu wiele możliwości przeżywania nowych doznań i wzbogacania wiedzy, sprzyja także rozwojowi umysłowemu i emocjonalnemu, wpływa na rozwój uczuć estetycznych, dziecko uczy się odczuwania i podziwiania piękna przyrody, a także uzewnętrzniania uczuć.
Do głównych celów edukacji przyrodniczej dzieci w wieku przedszkolnym zaliczamy:
- Poznawanie otaczającej nas przyrody: rośliny, zwierzęta, zjawiska i procesy przyrodnicze
- Ćwiczenie i rozwijanie zmysłu wzroku, kształcenie spostrzegawczości oraz umiejętności obserwowania obiektów i zjawisk przyrody,
- Wyrabianie samodzielności w zakresie dokonywania spostrzeżeń i obserwacji oraz prowadzenia czynności pielęgnacyjnych roślin i zwierząt,
- Kształtowanie logicznego myślenia poprzez szukanie wzajemnego związku między dostrzeganymi obiektami i zjawiskami, porównywanie ich, uogólnianie, klasyfikowanie, rozumowanie,
- Budzenie i rozwijanie uczuć estetycznych i etycznych poprzez wyrabianie wrażliwości na piękno przyrody, odczuwanie przyjemności w obcowaniu z przyrodą, wzbudzanie wrażliwości na brak jej poszanowania,
- Kształtowanie przekonania o konieczności ochrony przyrody,
- Eliminowanie niewłaściwego nastawienia do obiektów i zjawisk przyrodniczych i korygowanie fałszywego ich interpretowania.
Edukacja dzieci w zakresie poznawania przyrody, a także ochrony i kształtowania środowiska człowieka to świadoma, celowa, planowa i systematyczna działalność nauczyciela względem dzieci i przy ich aktywnym udziale. To, czy uda się w dziecku rozbudzić zainteresowanie światem przyrody i wytworzyć właściwy do niego stosunek, należy w dużym stopniu od nauczyciela – jego osobowości, wiedzy, sposobu oddziaływań dydaktyczno – wychowawczych, a przede wszystkim jego postaw i osobistego stosunku do przyrody.
Zadaniem nauczyciela jest:
- pobudzanie aktywności dziecka,
- uczenie obserwowania obiektów przyrodniczych,
- organizowanie sytuacji, w czasie których motywuje do myślenia,
- kierowanie przebiegiem myślenia
Aby nauczyciel mógł prawidłowo realizować treści przyrodnicze, powinien wykazywać:
- dobrą znajomość teoretyczną i praktyczną zagadnień przyrodniczych,
- umiejętność określania podstawowych gatunków roślin i zwierząt,
- umiejętność prowadzenia hodowli roślin doniczkowych i na działce, hodowli niektórych zwierząt.
Realizując treści przyrodnicze nauczyciel powinien przestrzegać pewnych zasad. W najprostszy sposób przedstawił to Joseph Cornell a książce „Sparing Nature witch Children”(1979) dzieląc się swymi sugestiami mającymi znaczenie nauczycielskiego dekalogu:
- Mniej nauczaj, bardziej dziel się swoimi odczuciami.
- Bądź uważny, skierowany na dzieci.
- Skupiaj uwagę dzieci.
- Najpierw patrz i doświadczaj, a dopiero potem mów.
- Poczucie radości i szczęścia powinno przenikać wszelkie przeżycia.
- Poziom dziecka wyznacza przygotowanie twoich dzieci, a nie twoja wiedza.
- Raczej prowadź i pociągaj, niż popychaj.
- Wykorzystuj pytania, aby uaktywnić swoich podopiecznych.
Praca z dziećmi powinna opierać się na trzech rodzajach aktywności: spontanicznej, inspirowanej i kierowanej.
Z aktywnością spontaniczną mamy do czynienia wtedy, gdy dziecko samo podejmuje działania, bez zachęty czy polecenia osoby dorosłej. Czynnikami wywołującymi ten rodzaj aktywności są wszelkie obiekty, które znajdują się w polu widzenia i w zasięgu rąk dziecka i wzbudzają jego zainteresowanie. Aby świadomie kształtować u dzieci ich wewnętrzną motywację do działania należałoby, stymulować właśnie ten rodzaj aktywności. W tym rodzaju aktywności dziecko realizuje wyłącznie „własny program”
Z dziecięcą aktywnością stymulowaną stykamy się wówczas, gdy dorosły w sposób celowy projektuje sytuacje rozwijające dziecko. Podsuwa mu przedmioty, które mają je zachęcić do sięgnięcia po nie. Motywem skłaniającym dziecko do działania jest ciekawość, chęć badania i eksperymentowania. W tym rodzaju aktywności dziecko realizuje nie tylko „własny program aktywności”, ale i „program dorosłego”. Projektując sytuacje edukacyjne nauczyciel dyskretnie wspiera dziecko.
Aktywność kierowana polega na dokładnym komunikowaniu dziecku tego, co ma robić, kiedy i w jaki sposób. Jest to duża ingerencja, szczególnie ograniczająca zachowania twórcze. W tym rodzaju aktywności dziecko realizuje wyłącznie „program dorosłego”.
Chcąc zadbać o prawidłowy rozwój dziecka należy mu zapewnić możliwość ujawnienia każdego z wymienionych wyżej rodzajów aktywności. Niewątpliwie jednak powinna przeważać aktywność spontaniczna i inspirowana.
Różnym rodzajom aktywności dziecka sprzyjają stosowane przez nauczyciela metody.
- metoda oglądowa: obserwacja, pokaz, prezentacje multimedialne,
- metoda słowna: pogadanka, dyskusja, opis, opowiadanie, wiersz, - gry dydaktyczne, spotkania,
- metoda praktyczna (badawcza): spacery, wyjścia, wycieczki, zajęcia w terenie, doświadczenia i eksperymenty, praca dziec
Za najbardziej odpowiednie uznaje się w edukacji przyrodniczej: obserwację, metodę doświadczenia, oraz praktyczna działalność dzieci.
Obserwacja polega na mimowolnym i dowolnym poznawaniu przez dziecko określonych obiektów lub zjawisk ekologicznych. Poznanie za pomocą obserwacji może być bezpośrednie- polegające na bezpośrednim kontakcie obserwatora z przedmiotem obserwacji, albo pośrednie, gdy podczas obserwacji wykorzystywane są obiekty utrwalone w formie preparatów albo ich obrazów wizualnych ( zdjęcia ) lub audiowizualnych (fonograficznych). Ze względu na czas trwania obserwacji obiektów i zjawisk przyrodniczych, wyróżnić można obserwacje krótkotrwałe, np. obserwacja zanieczyszczenia śniegu czy zachowania się pszczół w kwiatach jabłoni, i obserwacje długotrwałe, polegające przykładowo na obserwacji wpływu dymu tytoniowego na wzrost rzeżuchy.
Drugą, najbardziej skuteczną, a stąd zasługującą na szczególne zastosowanie jest metoda doświadczenia realizowana w postaci pokazu, zabaw badawczych lub samodzielnych czynności dzieci w warunkach naturalnych np. w ogrodzie, w sadzie, na łące lub zbliżonych do nich (w kąciku przyrody).
Metody organizujące działalność praktyczną dzieci to wszelkie prace związane z prowadzeniem hodowli w sali lub ogrodzie, chowem zwierząt i opiekowaniem się nimi. Rozwijają one w dziecku aktywność i budzą zainteresowanie otaczającym światem. Kącik przyrody to stałe miejsce w sali, gdzie gromadzi się różnorodne okazy przyrody, prowadzi hodowlę, doświadczenia. Umieszcza się w nim książki popularno-naukowe, czasopisma, albumy ciekawostek przyrodniczych wykonane przez dzieci oraz inne ich prace.
Zabawa badawcza, podobnie jak i inne rodzaje zabaw, jest sposobem rozwijania aktywności własnej dziecka, stanowi podstawę jego rozwoju fizycznego i psychicznego. Dziecko, które podejmuje zabawę badawczą, w trakcie działania myśli, poznaje cechy, właściwości i funkcje przedmiotów, różnorodne zjawiska, a także rozmaite zależności przyczynowo-skutkowe między badanymi przez siebie przedmiotami i zjawiskami. Kierując się naturalną potrzebą ciekawości dąży do poznania świata.
Organizując sytuacje edukacyjne nauczycielowi zawsze powinna towarzyszyć myśl Konfucjusza :
„Powiedz mi – a zapomnę. Pokaż – a zapamiętam. Pozwól wziąć udział – a zrozumiem"
Literatura:
- Elżbieta Jaszczyszyn : Ekologiczna edukacja przedszkolna Białystok Stowarzyszenie na rzecz Ekorozwoju „Agro – Group” Białystok 2003
- Arn M. : Przyroda przeżywana i obserwowana z dziećmi przedszkolnymi, WSiP, 1980.
- Steroy P. : Obserwator przyrody Wydawnictwo „Studio Emka” Warszawa 1998.
Opracowały:
- mgr Gabriela Wójcik
- mgr Justyna Zowisło-Wójcicka